MẠNH TỬ 4

珩宏橫　　

 五

　　齊宣王問曰：「人皆謂我毀明堂，毀諸？已乎？」

　　Tề Tuyên vương vấn viết: Nhân năng vị ngã hủy Minh đường, hủy chư? Dĩ

hồ?

Dịch nghĩa: Vua Tuyền vương nước Tề hỏi rằng: “Người ra đều bảo tôi huỷ cái

nhà Minh đường đi, huỷ chăng, hay là đừng chăng”

Chú giải: Minh đường = cái nhà của vua thiên tử nhà Châu khi đông tuần ngự đó,

để chư hầu lại chầu, dựng lên ở núi Thái sơn, thuộc về địa phận nước Tề. Bấy giờ

nhà Châu đã suy, thiên tử không đi tuần thú nữa, cái nhà chỉ để không, mà vua chư

hầu thì không lên ngự ở đó, nên có người bảo nên huỷ đi

孟子對曰：「夫明堂者，王者之堂也。王欲行王政，則勿毀之矣。」

　　Mạnh Tử đối viết: Phù Minh đường giả, Vương giả chi đường dã. Vương dục

hành vương chính, tắc vật hủy chi hĩ.

Dịch nghĩa: Thầy Mạnh thưa: “Kìa cái nhà Minh đường ấy là cái nhà cuả đấng

vương giả. Vua muốn làm chính sự vương giả, thì chớ huỷ cái nhà ấy đi

王曰：「王政可得聞與？」

對曰：「昔者文王之治岐也，耕者九一，仕者世祿，關市譏而不征，澤梁無

禁，罪人不孥。老而無妻曰鰥，老而無夫曰寡，老而無子曰獨，幼而無父曰

孤。此四者，天下之窮民而無告者。文王發政施仁，必先斯四者。詩雲，『

哿矣富人，哀此煢獨。』」

Vương viết: Vương chính khả đắc văn dư?

Đối viết: Tích giả Văn vương chi trị Kỳ dã, canh giả cửu nhất, sĩ giả thế lộc, quan

thị ki nhi bất chinh, trạch lương vô cấm, tội nhân bất  nô. Lão nhi vô thê viết quan,

lão nhi vô phu viết quả, lão nhi vô tử viết độc, ấu nhi vô phụ viết cô. Thử  tứ giả,

thiên hạ chi cùng dân nhi vô cáo giả. Văn vương phát chính thi nhân, tất tiên tư tứ

giả. Thi vân: khả hĩ phú nhân, ai thử quỳnh độc.

Dịch nghĩa: Vua hỏi: Chính sự vương giả, có thể kể cho nghe được chăng”. Thầy

thưa: Ngày xưa vua Văn trị đất Kỳ như thế này: Người đi cày chín phần nộp thuế

một; người làm quan đời đời ăn lộc; chốn cửa ải, chốn họp chợ, xét nét người lạ

mà không đánh thuế; nơi chằm lầy, bờ chắn cá, không có lệ cấm dân; bắt tội người

không bắt tội đến vợ con. Già mà không có vợ gọi là người quan, già mà không có

chồng gọi là người quả, già mà không có con gọi là người độc, trẻ mà không có

cha gọi là người cô, bốn hạng người ấy là kẻ cùng dân trong thiên hạ, mà không

biết kêu vào đâu đấy. Vua Văn khi làm ra chính trị, thi hành nhân ân, tất làm ơn

cho bốn hạng người ấy trước. Kinh Thi có câu: “Người giàu còn khá vậy, kẻ khổ

đáng thương thay”

Chú giải: Cửu nhất = Theo phép tỉnh điền, chia đất ra vuông một dặm là một tỉnh,

diện tích ruộng chín trăm mẫu, ở trong vạch ra hình chữ tỉnh chia làm chín khu,

mỗi một khu ruộng là một trăm mẫu, trăm mẫu ở giữa làm công điền, tám trăm

mẫu ở ngoài làm tư điền; tám nhà dân đều được phần thụ tư điền trăm mẫu ở

ngoài, mà phải đồng lực cày cấy công điền ở giữa, rồi nộp thóc cho vua; thế là

chín phần mà lấy thuế một phần. Thế lộc = con cháu các quan, người thành tài thì

được dùng làm quan, người không được dùng cũng cho ăn lộc. Cơ = Xét. Chinh =

đánh thuế. Trạch = chằm, cái vũng nước lầy. Lương = bờ chắn cá. Nó = vợ con,

Khá = còn khá. Quỳnh = Khốn khổ.

　　王曰：「善哉言乎！」

　　曰：「王如善之，則何為不行？」

　　王曰：「寡人有疾，寡人好貨。」　　

對曰：「昔者公劉好貨，詩云：『乃積乃倉，乃裹餱糧，於橐於囊。思戢用

光。弓矢斯張，干戈戚場，爰方啟行。』故居者有積倉，行者有裹囊也，然

後可以爰方啟行。王如好貨，與百姓同之，於王何有？」

Vương viết: Thiện tai ngôn hồ! Viết: Vương như thiện chi, tắc hà vi hành? Vương

viết: Quả nhân hữu tật, quả nhân hiếu hóa. Đối viết: Tích giả Công Lưu hiếu hóa,

Thi vân: “Cập tích cập thương, cập khỏa hầu lương, ư thác ư nang. Tư tập dụng

quang. Cung thỉ tư trương, can qua tuế tràng, viên phương khải hành.” Cố cư giả

hữu tích thương, hành giả hữu khỏa nang dã, nhiên hậu khả dĩ viên phương khải

hành. Vương như hiếu hóa, dữ bách tính đồng chi, ư vương hà hữu?

Dịch nghĩa: Vua nói: Lời thầy nói phải thay! Thầy nói: “Vua nếu cho là phải, thì

làm sao chẳng chịu làm?” Vua nói: “Quả nhân này có tật, quả nhân này hay thích

của cải.” Thầy thưa: “Ngày xưa ông Công Lưu cũng thích của cải. Kinh Thi có

câu rằng: “Này đồng có đụn, này nhà có kho, này bao này túi, bọc lấy lương khô.

Mong dân yên họp, cho nước vẻ vang; nào cung nào thỉ, này bắn này giương, nào

can, nào qua, nào thích, nào dương, rồi mới bước lên đường.” Thế là cho kẻ ở nhà

có kho đụn, kẻ đi đường có bọc lương, rồi mới có thể khởi hành ra đi được. Vua

nếu thích của cải, cùng làm lợi cả cho dân, thì sự hưng vượng có khó gì.

Chú giải: Tích = đống thóc để lộ ngoài đồng. Thương = kho thóc trong nhà Khoả

= bọc, hầu = lương khô, thác = cái bọc không có đáy mà thắt lại hai đầu, tức là

cái bao, nang = cái túi có đáy, tức là cái ró. Tập = Yên họp Cung thỉ = cung tên,

Can, qua = Mộc, mác. Thích = cái phủ, lưỡi búa. Dương = cái việt lưới vớt, đều là

tên đồ binh khí ngày xưa. Viên = bèn . Phương = Mới. Khải hành = bắt đầu ra đi,

là trỏ đời vua công lưu nhà Châu tự đất kỳ thiên đô sang đất Mân.

Đây là dẫn kinh Thi (thơ Công Lưu thiên Đại Nhã) để rõ ra rằng Công Lưu hay

làm cho dân được giàu có thế là hay suy bụng hiếu hoá của mình mà cho dân được

nhờ    

王曰：「寡人有疾，寡人好色。」

　　對曰：「昔者太王好色，愛厥妃。詩云：『古

公但父，來朝走馬，率西水滸，至於岐下，爰及姜

女，聿來胥宇。』當是時也，內無怨女，外無曠夫。

王如好色，與百姓同之，於王何有？」

Vương viết: Quả nhân hữu tật, quả nhân hiếu sắc. Đối viết: Tích giả Thái công

hiếu sắc, ái quyết phi. Thi vân: “cổ công đãn phụ, lai triều tẩu mã, suất tây thủy hử,

chí ư kì hạ, ái cập thê nữ, duật lai tư trữ.”  Đương thị thời dã, nội vô oán nữ, ngoại

vô khoáng phu. Vương như hiếu sắc, dữ bách tính đồng chi, ư vương hà hữu?

 Dịch nghĩa: Vua nói: “Quả nhân này có tật, quả nhân này thích sắc đẹp”. Thầy

thưa: “Ngày xưa vua Thái vương cũng thích sắc đẹp, yêu vợ mình, Kinh Thi có câu

rằng: “Ông Cổ công lên ngựa, sáng sớm chạy đi mau, phía tây noi bến nước, núi

Ký tới đến sau, ông với bà Khương nữ, lại đó ở cùng nhau”. Đương lúc bấy giờ,

trong không có gái oán không chồng, ngoài không có trai suông không vợ. Vua

nếu thích sắc đẹp, cùng làm thoả lòng bách tích, thì sự hương vượng có khó gì”.

Chú giải: Quyết = thửa, tiếng thay ngôi, giống như tiếng mình tiếng nó. Cổ công

Đản phủ = Vua Thái vương nhà Châu, hiệu là Cổ công tên là Đản phủ. Tẩu mã =

chạy ngựa, là nói khi Thái vương phải chạy đi tránh nạn người rợ Địch nó đến

xâm lấn. Suất = noi, Hử = bến nước Duật = bèn, là tiếng đưa đẩy. Tư = cùng. Vũ

= ở. Đây là dẫn kinh Thi (thơ Miên , thiên Đại Nhã) để tỏ rằng vua Thái vương

đương lúc bá thiên mà hay khiến bách tính vợ chồng đều được đoàn tụ, thế là hay

suy bụng hiếu sắc của mình mà làm cho dân đều được thoả tình gia thất.

TỔNG BÌNH

Con người ta ai là chẳng có lòng hiếu dũng, hiếu hoá, hiếu sắc, đó là cái thiên lý

tự nhiên, mà cũng là cái nhân tình người ta không thể tránh khỏi được. Song biết

đem cái sở hiếu theo về đường thiên lý mà chung với thiên hạ, ấy là bậc thánh biết

trọn được tính trời. Nếu theo về đường nhân dục mà riêng lấy một mình, ấy là

người phàm tự làm mất bản tính. Đó là hai đường lý với dục khác nhau không mấy

tý, mà chung quy thành ra một bên phải một bên trái, một bên dở một bên hay,

cách nhau xa lắm. Nên thầy Mạnh nhân khi vua hỏi, mà kể rõ ra mọi lẽ cơ vi, đều

là để ngăn cấm cái bụng xằng, mà siển phát ra cái bụng tốt đó. Cái phép dạy đời

ấy, hình như sơ lược mà thực là tinh vi; cái sự khuyên người ấy, hình như dễ dàng,

mà thực là khôn khéo vậy. (Trích dịch lời của tiên nho)

 六

孟子謂齊宣王，曰：「王之臣有托其妻子於其友而之楚游者，比其反也，則

凍餒其妻子，則如之何？」

　　王曰：「棄之。」

Dịch âm: Mạnh tử vị Tề Tuyên vương viết: “Vương chi thần hữu thác kỳ thê tử ư

kỳ hữu, nhi chi Sở du giả, tị kỳ phản dã, tắc đống nỗi kỳ thê tử, tắc như chi hà”?

Vương viết: Khí chi

Dịch nghĩa: Thầy Mạnh nói với Tuyên vương nước Tề rằng: “Bầy tôi nhà vua có

người gửi vợ con mình cho bạn mình, mà đi sang chơi nước Sở, kịp đến lúc về, thì

vợ con mình đói rét, thì xử thế nào”? Vua nói: “Tuyệt giao người bạn ấy đi”

Chú giải: Chi = đi. Chi Sở = đi sang nước Sở. Tị cũng như chữ cập là kịp . Khí =

bỏ, tuyệt

　　曰：「士師不能治士，則如之何？」

　　王曰：「已之。」

Dịch âm: Viết: Sĩ sư bất năng trị sĩ, tắc như chi hà”? Vương viết: Dĩ chi

Dịch nghĩa: Thầy hỏi: “Quan Sĩ sư không quản trị được các quan sĩ, thì xử thế

nào?” Vua nói: Bãi chức Sĩ sư ấy đi

Chú giải: Sĩ sư = Quan coi việc hình ngục. Sĩ = các thuộc viên. Dĩ = bãi bỏ, cách

chức

　　曰：「四境之內不治，則如之何？」王顧左右而言他。

Dịch âm: Viết tứ cảnh chi nội bất trị, tắc như chi hà? Vương cố tả hữu nhi ngôn

tha.

Dịch nghĩa: Thầy hỏi: Bốn cõi trong nước, chẳng được trị yên, thì xử thế nào? .

Vua ngảnh sang bên tả bên hữu mà nói chuyện khác.

Chú giải: Thầy Mạnh chủ ý định hỏi việc này, nhưng hãy đặt ra hai việc trên hỏi

trước, để dẫn phát đến cái việc này. Kịp hỏi đến việc này, thì tỏ ra cái lỗi tại vua,

mà vua lại không chịu trả lời; như thế thì vua là người không muốn nhận lỗi mà tự trách lấy mình, đủ biết rằng vua không làm gì được.

七

　　孟子謂齊宣王，曰：「所謂故國者，非謂有

喬木之謂也，有世臣之謂也。王無親臣矣，昔者

所進，今日不知其亡也。」

Dịch âm: Mạnh tử kiến Tề Tuyền vương viết: Sở vị cố quốc giả, phi vị hữu kiều

mộc chi vị dã, hữu thế thần chi vị dã. Vương vô thân thần hĩ, tích giả sở tiến, kim

nhật bất tri kỳ vong dã.

Dịch nghĩa: Thầy Mạnh yết kiến Tuyên vương nước Tề, nói: Phàm gọi là cố quốc

ấy, không phải vì có cây cao mà gọi thế đâu, là vì có kẻ thế thần mới gọi thế vậy.

Hiện nay không có kẻ thân thần, ngày trước vua dùng người ấy, ngày nay vua

không biết người ấy trốn đi đâu.

Chú giải. Cố quốc = nước cũ, dựng nước đã lâu ngày. Thế thần = người bầy tôi có

công nghiệp đã luỹ thế. Thân thần = Người bầy tôi vua tin dùng.

Đây nói thân thần vua còn không có, nữa là thế thần thì sao gọi là cố quốc được.

　　王曰：「吾何以識其不才而捨之？」

Vương viết: Ngô hà dĩ chức kỳ bất tài nhi xả chi?

Dịch nghĩa: Vua nói: Ta làm thế nào biết được những kẻ bất tài mà bỏ trước đi

Chú giải: Bất tài= Người hư người xằng. Vua cho những người trốn đi ấy là bất

tài cả, nên muốn biết rõ kẻ chân tài mà dùng, để cho khỏi cái tệ trốn đi như trước.

　　曰：「國君進賢，如不得已，將使卑逾尊，疏逾戚，可不慎與？

Dịch âm: Viết quốc quân tiến hiền, như bất đắc dĩ, tương sử ti du tôn, sơ du thích,

khả bất thận dư?

Dịch nghĩa: Thầy nói: Đấng quốc quân cử người hiền lên dùng, như là bất đắc dĩ.

Sắp để cho người ti vượt người tôn, người sơ vượt người thân, khá chẳng nên cẩn

thận lắm ru!

Chú giải: Bất đắc dĩ = ý cẩn thận xem xét rồi mới dám dùng, dùng người hiền thì

không cứ gì người tôn hay thân, dẫu người ti hay sơ mà hiền cũng dùng. Nên khi

mới tiến hiền phải nên cẩn thận

左右皆曰賢，未可也；諸大夫皆曰賢，未可也；國人皆曰賢，然後察之；見

賢焉，然後用之。左右皆曰不可，勿聽；諸大夫皆曰不可，勿聽；國人皆曰

不可，然後察之；見不可焉，然後去之。

Dịch âm: Tả hữu giai viết hiền, vị khả dã; chư đại phu giai viết hiền, vị khả dã;

quốc nhân giai viết hiền, nhiên hậu sát chi; kiến hiền yên, nhiên hậu dụng chi. Tả

hữu giai viết bất khả, vật thính; chư đại phu giai viết bất khả, vật thính; quốc nhân

giai viết bất khả nhiên hậu sát chi; kiến bất khả yên, nhiên hậu khứ chi.

Dịch nghĩa: Người bên tả bên hữu đều bảo rằng hiền, chưa nên tin; các quan đại

phu đều bảo rằng hiền, cũng chưa nên tin; người trong nước đều bảo rằng hiền ,

rồi mới xét. Xét rõ là hiền, rồi mới dùng. Người bên tả bên hữu đều bảo rằng

không nên dùng, chớ nghe; các quan đại phu đều bảo rằng không nên dùng, chớ

nghe; người trong nước đều bảo rằng không nên dung, rồi mới xét. Xét ro là không

nền dùng rồi mới bỏ.

Chú giải: Tả hữu = kẻ tiểu thần, cận thần

Đây là nói dùng hiền hay là bỏ người bất hiền, phải xét trước cho cẩn thận. Những

lời khen chê chảu kẻ cận thần vốn là không nên tin đã đành. Nhưng đến lời quan

đại phu cũng còn sợ rằng có ý thiên tư, cũng không nên tin vội. Đến như lời cả

quốc dân thì đã là công luận rồi, nhưng cũng còn phải xét lại, là vì e rằng ở đời

thường có kẻ theo tục mà được nhiều người khen, cũng có kẻ khác chúng mà phải

nhiều người ghét. Vậy phải xét cho đích xác là hiền hay không, rồi mới định cách

dùng hay bỏ. Như thế thì đối với người hiền tài có thể thân tín mà trọng dụng, rồi

sẽ hi vọng có kẻ thế thần, mà những kẻ bất tài thì không khi nào hãnh tiến được.

左右皆曰可殺，勿聽；諸大夫皆曰可殺，勿聽；國人皆曰可殺，然後察之，

見可殺焉，然後殺之。故曰，國人殺之也。

Dịch âm: Tả hữu giai viết khả sát, vật thính; chư đại phu giai viết khả sát, vật

thính; quốc nhân giai viết khả sát, nhiên hậu sát chi, kiến khả sát yên, nhiên hậu sát

chi. Cố viết quốc nhân sát chi dã.

Dịch nghĩa: Người bên tả bên hữu đều bảo rằng nên giết, chớ nghe; các quan đại

phu đều bảo rằng nên giết, chớ nghe; người trong nước đều bảo rằng nên giết, rồi

mới xét. Xét rõ là nên giết, rồi mới giết. Cho nên bảo rằng tự người trong nước

giết đó vậy.

Chú giải: Đây là nói không những một sự dùng kẻ nhân tài nên cẩn thận, đến sự

hình ngục cũng nên cẩn thận.

如此，然後可以為民父母。」

Dịch âm: Như thử nhiên hậu khả dĩ vi dân phụ mẫu

Dịch nghĩa: Như thế rồi mới làm cha mẹ dân được

Chú giải:Đây là nói ông vua hay xét lời công luận, thuận theo lòng hiếu ố của dân

mà cẩn thận về việc dụng hiền và việc dụng hình, thì hay dụng được kẻ thế thần, để

mà bồi đắp lấy cái nền cố quốc.